Elegia( gr. Elegaia= pieśń żałobna, łac. elegia, ang. Elegy, niem. Elegie)
Gatunek liryczny o charakterze refleksyjnym i strukturze narracyjno-dyskursywnej, operujący w specyficzny sposób kategorią czasu. Etymologia terminu elegia nie jest znana. Warto przytoczyć spośród wielu hipotez: armeńskie elegn- oznaczające trzcinę, z której wyrabia się flety, a także rytualny okrzyk eleleu lub gr. eleo ‘płaczę, zawodzę’ (stąd też wzięły się łacińskie odpowiedniki fleo ‘płaczę’, miseror ‘lituję się’)
W poezji starożytnej Grecji utwór pisany według wyznacznika formalnego, którym było wówczas metrum-dystych elegijny, który po heksametrze daktylicznym następował pentametr daktyliczny. Dwuwers ten nazywano wówczas ho elegos, hoi elegoi czy to elegeion . W Iv w. p. n. e. pojawia się termin He elegia dla oznaczenia utworu pisanego tym dystychem. Forma wierszowana stanowiła główny wyróżnik elegii, pomimo tego, iż genetycznie był to zapewne gatunek liryki żałobnej, pieśń lamentacyjna bliska trenowi, śpiewana podczas pogrzebu.
Ten utwór poetycki wyrażający nastroje smutku i melancholii, wywołane przez rozstanie z osobą, miejscem lub przedmiotem bądź też ich utratą. Elegia często ma charakter wspomnieniowo-refleksyjny( mówi o śmierci, miłości itp.) Podmiot liryczny wyraża swoją postawę bezpośrednio, ze szczerością i prostotą, pełną rezygnacji, wyłączając bunt czy tragizm.
Elegia zrodziła się w Azji Mniejszej (Jonia) w VIII w. p. n. e. W okresie archaicznym była gatunkiem melicznym, wykonywanym przy akompaniamencie aulosu( Epikę ilustrowano dźwiękami kitary, lirykę-liry)., jej rozwój w poezji greckiej przypada na VII-VI w p. n. e. Prawdopodobnie bez muzyki elegię zaczęto wykonywać na przełomie V i Iv w. p. n. e.Utwory tego gatunku pisali m.in. Kallinos z Efezu(tematyka bitewna), Archiloch, Mimnermos z Kolofonu, Solon z Aten (Salamis; refleksja polityczna),Teognis z Megary, Simonides z Keos czy choćby Kallimach z Kyrene. Łatwiej od epiki adresowane te utwory do szerokiego grona słuchaczy. Parenetyczno-dydaktyczne przekazywały kodeks postępowania i mądrości życiowe. Wykonywano je w trakcie agonów i festiwali, zgromadzeń państwowych lub religijnych oraz przy innych okazjach. Nawet jeśli podmiot liryczny zwracał się do konkretnej osoby to adresat był zbiorowy. Budowa tych utworów była dosyć konwencjonalna- wyraźny kontrast, częste zwroty apelatywne i osadzone w wyraźnym, aktualnym kontekście społeczno-politycznym. Stylistycznie przypominały jeszcze epikę( zdarzały się zbieżności słowne z poematami Homera).
Z czasem obok elegii żałobnej pojawiły się i inne: miłosna, wojenna, biesiadna, dydaktyczna, polityczna oraz erudycyjno-mitologiczna. We wszystkich jej odmianach znaczną rolę odgrywały elementy narracyjne. W poezji rzymskiej rozwijała się zwłaszcza elegia miłosna, która uprawiali np. Propercjusz, Tibullus, Katullus oraz Owidiusz (heroidy). Wzorzec elegii miłosnej uważany był za najlepszy gatunek rzymski. Wykształcił się podział na elegie obiektywne i subiektywne. Do pierwszej kategorii należą Lyde Antymacha (IV w. p. n. e.)-żale po śmierci kochanki; składają się na nie różne nawiązania mitologiczne dotyczące podobnej tematyki. Subiektywne (autobiograficzne) elegie pisali np. Gallus, Tibullus, Propercjusz czy też Owidiusz. Komponowano je w cykle i były podróżą- od rozkwitania uczucia, po jego utrat oraz zderzenie "dawnej" i "dzisiaj".
W czasach renesansu, kiedy zainteresowanie literaturą starożytną było ogromne, powstały liczne tłumaczenia elegii. Pieśń XXV J. Kochanowskiego jest niemalże przekładem elegii Propercjusza (I w. p. n. e.). Jest to skarga furty wiodącej do domu, w którym mieszka hetera, czyli inaczej mówiąc niewiasta lekkich obyczajów.
W rozumieniu nowożytnym, od XVI w. elegia ma trochę inne znaczenie. Jest to utwór liryczny o treści poważnej, refleksyjny, utrzymany w tonie smutnego rozpamiętywania lub skargi, dotyczący spraw osobistych lub problemów egzystencjalnych(prawidła losu, przemijanie, śmierć, miłość), pozbawiony ustalonych wyróżników formalnych. Pisany w językach narodowych ( Francja-Ronsard, Anglia-F. Sidney, Włochy-L. Ariosto i T. Tasso), elegie zatraciły swoje charakterystyczne metrum. Zaczęto określać tym terminem utwory o smutnym tonie lub żałobne, co nie wykluczało zbieżności z trenem( w poetykach XIX-wiecznych oba te terminy traktowano synonimicznie), lamentem bądź epitalamium . Jako cechę gatunkową można wymienić autentyzm, miała być ona prosta i naturalna( co miało wpływ na stylistykę). Niektórzy przeciwnicy tezy o lamentacyjnych początkach elegii zaliczają do niej utwory o tematyce biesiadnej, wojennej, historycznej, politycznej, refleksyjno-filozoficznej, czy też dedykacyjnej, lub różnicując elegie pod kątem tonu ( gratulacyjne, pochwalne, smutne, napomnieniowe). Zamieszanie w klasyfikacji wynikało z przyjęcia za wyznacznik gatunkowy metrum- dystychem elegijnym pisano również epigramy. Gatunek uprawiany był przez poetów wszystkich epok, począwszy od renesansu. Znany z twórczości P. Ronsarda, M. Opita, J. Donne’a, J. Miltona, J. W. Goethego (Elegie rzymskie), F.G Klopstocka, A. Cheniera, czy R. M. Rilkego (Elegie duinejskie)
W Polsce elegia pojawia się w poezji łac. już w średniowieczu(pieśń żałobna Galla Anonima opłakująca zgon Bolesława Chrobrego). Elegie żałobną pisali także J. Dantyszek i A. Krzycki. . Los jednostki jest przykładem uniwersalnym. W języku polskim wprowadził ją do poezji J. Kochanowski, który stworzył polski odpowiednik dystychu elegijnego (11-zgłoskowiec 5+6 lub 13-zgłoskowiec 7+6). Doskonała realizacją gatunku jest Księga żalów (Tristia, 1542) K. Janickiego -poetycka autobiografia. Pojawiają się tutaj elementy charakterystyczne dla elegii takie jak wspomnieniowa apoteza przeszłości przesycona myślą o przemijaniu (O sobie samym do potomności)i poczucie utraty. Nieodwracalność odgrywa bardzo ważną rolę w psychologicznym krajobrazie elegii- odróżnia ten gatunek np. od walety, w której roztrząsa się chwilową rozłąkę. W epoce baroku elegię pisał m. in. K. Miaskowski i W. Kochowski. Podejmowali oni wątki metafizyczne (Miaskowski Elegia pokutna do Pana i Boga) jak również polityczne (elegiosatyra-J. Daniecki, Żałosne narzekanie Korony Polskiej). W okresie Oświecenia istotną rolę odegrała tzw. elegia patriotyczna, opłakująca upadek ojczyzny (np. przez F. Karpińskiego Żale Sarmaty nad grobem Zygmunta Augusta). Do czasów Stanisławowskich Przeważały elegie miłosne (Z. Morsztyn, J.A. Morsztyn), żałobne (S. Morsztyn) i moralne (K. U. Radziwiłł). Elegia często występowała w liryce romantycznej (np. A. Mickiewicz). Bywała testamentem poetyckim (J. Słowacki, Testament mój). W nowszej poezji po II wojnie światowej nastroje takie jak smutek, refleksje po utracie czy o przemijaniu wyrażone są z prostotą i bezpośredniością. Można tu wymienić elegie żałobną K. K. Baczyńskiego Elegia o…(chłopcu polskim), A. Słonimskiego Elegia miasteczek żydowskich oraz W. Szymborskiej Elegia podróżna oraz elegie grozy np. Baczyński Elegie zimowe Powtarzanie się nazwy elegia w tytule świadczy o jej funkcji stylistycznej.
Elegia pasterska(ang. pastoral elegy)
Jest to konwencjonalna forma, odmiana sielanki, której tematem jest opłakiwanie zmarłego przyjaciela-pasterza. Składa się ona tradycyjnie z inwokacji, wyrażenia żalu, refleksja nad koniecznością śmierci, współczucie oraz płacz całej przyrody, a także pochód żałobny i opłakiwanie zmarłego, po czym w punkcie kulminacyjnym następuje zmiana nastroju i pociecha.
Początek elegii pasterskiej bierze się od Teokryta (III w. p. n. e.). Jego pierwsza idylla opłakuje śmierć pasterza.W tymże stuleciu elegie pasterską pisali także Bion ze Smyrny, Lament nad Adonisem oraz Syrakuz (przypisuje się mu Lament nad Bionem). Do elegii pasterskiej można również zaliczyć piątą eklogę Wergiliego (70-19 p. n. e.).
W okresie renesansu spośród innych odmian poezji pasterskiej elegie wskrzesili tacy poeci jak Petrarka i Boccaccio, Dzięki czemu zyskała ona wielką popularność u Poetów-humanistów w całej Europie.
We Francji Taką odmianę eklogi można spotkać u Marota (1495-1544); Była inspiracja dla Spensera i posłużyła do jego listopadowej eklogi w The Shepheardes Calender (Kalendarz pasterski, 1579). Rozpoczyna ja dialog między dwoma pasterzami, który stanowi ramę dla elegii pasterskiej w odrębnej, bardziej wyszukanej formie metrycznej odpowiadającej treści. Składa się na nią inwokacja do Muzy, wezwanie pasterzy do udziału w żałobie i wyraz żalu, opis żałobnego nastroju w przyrodzie, refleksja o tym, że człowiek nie jest w stanie uniknąć śmierci , żałobna procesja nimf i wreszcie zmiana nastroju oraz pociecha z wiary w nieśmiertelność duszy.
Prawdopodobnie mniej więcej w tym samym czasie powstały eklogi Sidneya, które następnie włączono do Arkadii (1580), a wśród nich elegia wzorowana na jedenastej eklodze Sannazara, dla której z kolei wzorem był Lament nad Bionem. Obaj Sannazaro i Sidney porzucili formę dialogu i zaczynają od razu od inwokacji Muzy. Następnie wezwanie całej natury do udziału w żałobie oraz kontrast pomiędzy naturą, która odnawia się co roku, a śmiercią, która towarzyszy człowiekowi.
Spenser i Sidney wprowadzili elegie pasterską do literatury angielskiej. Śmierć Sidneya przyczyniła się do powstania wielu takich utworów.Elegia w formie eklogi przetrwała aż do XVIII w. W drugiej połowie XIX w. konwencje elegii pasterskiej znalazły swoje zastosowanie w monodii na śmierć A. H. Clougha Thyrsis (1867) M. Arnolda. Połączył on lament po śmierci przyjaciela z Pięknym opisem oksfordzkich krajobrazów.
