KOLĘDA

Kolęda
(fr. Noel, ang. Christmas carol, niem. Weihnachtslied )
- Współcześnie nazwa kolęda funkcjonuje praktycznie wyłącznie jako określenie utworów o tematyce związanej z narodzeniem Chrystusa, śpiewanej w okresie świąt Bożego Narodzenia. Znaczenie kolędy jako pieśni bożonarodzeniowej ustalono dość późno, bo dopiero w XIX w. Zakres znaczenia tego terminu był jednak zmienny historycznie.
Do XVI w. kolędę (od łac. calendae- pierwszy dzień miesiąca; potem zwłaszcza pierwszy dzień pierwszego miesiąca- Nowy Rok) określano jedynie jako niezwiązane z religią chrześcijańską życzeniowe pieśni noworoczne śpiewane przez odpowiednio przebranych kolędników, którzy chodzili po domach. Pieśń ta posiadała z góry ustaloną kompozycję:
-pochwała gospodarza,
-życzenia pomyślności i urodzaju na nowy rok,
-podzięka za dary.
W Polsce do kolęd noworocznych, wywodzących się z obrzędowości prawosławnej bądź z rzymskich Saturnaliów i Calendae Januariae ( za pośrednictwem Rumunii obrzędy rzymskie mogły dotrzeć na Słowiańszczyznę) od wieków przenikały pierwiastki chrześcijańskie. Owocem tego jest dzisiaj żywotna forma pośrednia między życzeniową kolędą, a pieśnią nabożną( tego rodzaju kolędy przetrwały m.in. na Kielecczyźnie, Lubelszczyźnie, w Rzeszowskim i na Mazowszu wschodnim). Niektórzy badacze tacy jak P. Caraman, L. Winogradowa czy J. Bartmiński proponują objęcie tego terminu także pieśni wiosennych, biorąc pod uwagę wspólne z pieśniami śpiewanymi o okresie Bożego Narodzenia i Nowego Roku funkcje religijno-kultowe, bazujące na przekonaniu o uczestnictwie w obrzędzie przejścia( w sensie religijnym, kalendarzowym, wegetacyjnym) oraz podobny schemat dokonywania tegoż obrzędu( chodzenie po domach po wykupie, po dyngusie, z gaikiem-maikiem, wygłaszanie życzeń, śpiewanie pieśni).
Z perspektywy literaturoznawczej najistotniejsze wydają się teksty wychwalające narodziny Chrystusa. Pierwotnie nazywano te utwory rotułami, symfoniami, pieśniami, kantykami, kantyczkami. Nazwa kolęda określająca tego rodzaju dzieła upowszechniła się dopiero w XVIII wieku. Niekiedy podaje się, że polski zbiór kolęd bożonarodzeniowych obejmuje ok. 10 000 pieśni, faktycznie znanych jednak jest zaledwie kilkaset pochodzących z różnych epok realizacji gatunku, z czego około 70 to utwory wykonywane do dziś. W wydanych w 1543 r. Ludycjach wieśnych zachowało się wiele starodawnych kolęd polskich. Za najstarszą polską kolędę uważa się zapisaną w 1424 r. pieśń religijną Zdrów bądź, Królu Anielski.
Podstawowym źródłem wiedzy o opisywanych zdarzeniach jest Biblia- ze Starego testamentu zaczerpnięto wątek upadku pierwszych rodziców uzasadniający konieczność przyjścia na świat Zbawiciela, a także postaci patriarchów i motyw oczekiwania na Mesjasza; z Nowego testamentu posiadamy informacje o okolicznościach narodzin Jezusa oraz antycypacje męczeńskiej śmierci i zmartwychwstania Chrystusa. Twórczość kolędowa wiele zawdzięcza również apokryfom, które uzupełniały przekaz biblijny o liczne barwne szczegóły. Zasadnicza treść kolęd, zasadza się na podstawowym dla gatunku „tryptyku” tematycznym. Tworzą go: Dzieciątko, Maryja i Józef w stajence, pasterze i Trzej Królowie. Kolęda adaptuje rodzime realia, sacrum zostaje przeniesione na lokalny grunt- często pojawiają się tu całe rejestry polskich nazw własnych czy nazw występujących w Polsce roślin i zwierząt. Główne( posiadają swe początki już w średniowieczu) typy kolęd to te, które opiewają majestat Boga utwory o formie hymnicznej, których genezę można zaobserwować w usamodzielniających się sekwencjach i hymnach bożonarodzeniowych, a także eksponujące niedolę małego Jezusa kolędy- kołysanki, które należy wiązać z tradycją zapoczątkowaną przez św. Franciszka z Asyżu widowisk jasełkowych(obecnych w Polsce od końca XIII w., najbujniejszy rozkwit przeżywających w wiekach XVII i XVIII).
Za jedno ze źródeł gatunku można uznać średniowieczne misteria. Szerszy podział kolęd ze względu na sposób prezentacji tematu narodzenia Jezusa obejmuje:
* kolędy przedstawiające (opiewające sceny z betlejemskiej stajenki)
* teologiczne (wyjaśniające religijne znaczenie faktu narodzin Chrystusa)
*witające (opisujące pokłon pasterzy i Trzech Królów)
* kołysankowe (skupione na niemowlęctwie Jezusa).
Pierwsze, średniowieczne kolędy polskie były utworami tłumaczonymi, wyraźne są tu wpływy łacińskie i czeskie( np. pochodząca z XV w. kolęda Anioł pasterzom mówił-przekład łaciński) Renesans to z kolei czas tworzenia kolęd protestanckich (często tłumaczone z j. niemieckiego; ściśle związane z tekstami biblijnymi; zanikły w ciągu XVI stulecia) oraz powielających hymniczne i kołysankowe formy średniowiecza kolęd katolickich. Na ten okres datuje się pierwsze drukowane zbiory kolęd zwane kantyczkami. Rozkwit gatunku przypadł na XVII wiek.- powstało wtedy bardzo dużo kompozycji( barokowa Kantyczka Chylińskiego zawiera 350 utworów) m.in. jedna z najpopularniejszych do dziś kolęd- Przybieżeli do Betlejem J. Żabczyca ( wykorzystywał znakomicie ludowe schematy słowne i muzyczne, co przełożyło się na sukces jego Symfonii anielskich z 1630 r. Kolędy tworzyli wówczas także J.A. Morsztyn, W. Kochowski, St. H. Lubomirski, K. Twardowski( autor Kolebki Jezusowej z 1630 r.). Teksty tych pisarzy reprezentowały nurt kolędy poetyckiej- były to utwory „elitarne”, które nie weszły do powszechnego obiegu. Pojawienie się pastorałki było najważniejszą innowacją baroku. Kojarzono ją z kulturą ludową i folklorem miejskim udramatyzowanej pieśni bożonarodzeniowej, genetycznie nie związanej z folklorem (w XVII i XVIII w. upowszechniającej się jednak wśród ludu), łączonej z realistyczno-epickim nurtem kolędy. Oddziaływanie środowisk kościelnych miało decydujący wpływ na powstanie tej formy- jezuici włoscy wystawiali na scenie EKLOGI bożonarodzeniowe co zapoczątkowało rozwój pastorałek (ok. poł. XVI w., w Polsce od 1573 r.) Wzorce antycznych eklog, a także pieśni i tańców ludowych(w znacznie większym stopniu) wykorzystano w celu szerzenia katolicyzmu. Na stały schemat pastorałki składają się:
-anielskie obwieszczenie Dobrej Nowiny
-droga pasterzy do Betlejem
-pokłon i składanie darów Dzieciątku
-droga powrotna pastuszków.
Pastorałki to realistyczne teksty, ich temat nie implikuje mitu arkadyjskiego czy sielankowej idealizacji w naturze(„sztafaż” podróży pasterskiej jest wiernym odwzorowaniem warunków życia w XVII i XVIII-wiecznej Polsce), wprowadzają komizm sytuacyjny i często są rubaszne. Zarówno kolędy, jak i pastorałki to utwory łączące różne środki wyrazu: słowo, muzykę oraz taniec. Filiacje muzyczne widać zarówno w ich konstrukcji (regularność wersyfikacyjna i refreniczność większości kolęd i licznych fragmentów pastorałek), a także w warstwie semantycznej-Jezusowi przygrywają aniołowie i pasterze, a „wszystko stworzenie śpiewa Panu swemu”. Uwzględnić należy również pojawienie się bardzo licznych instrumentów ludowych (róg, fujarka, piszczałka, bębenek, drumla, skrzypce, kobza, cymbały, trąbka, szałamaje) i rzadziej dworskich (wiola, puzon, szpinet, fagot, kornet, organy). Popularność kolęd powinno wiązać się z faktem, iż te teksty śpiewano zgodnie z nutą znanych pieśni ludowych i popularnych tańców (np. kolęda W żłobie leży wykorzystuje melodię poloneza dworskiego; stosowano także mazury, oberki, kujawiaki, krakowiaki, zbójnickiego, gonionego czy też menueta). Melodie kolęd zachęcały do tańca , ze względu na to, że były powszechnie znane i bardzo żywe. W kolejnych stuleciach kolęda nie rozwijała się już tak żywiołowo jak epoce baroku. Klasycyzm nadał pieśniom kolędowym nowe oblicze harmoniczne, w wielu utworach pojawia się sentymentalna czułostkowość. Podkreślić należy, iż w XVIII w. powstała jedna z najpopularniejszych do dziś polskich kolęd bożonarodzeniowych, śpiewana na melodie dawnego poloneza koronacyjnego kolęda Bóg się rodzi F. Karpińskiego (kolęda ta zbudowana jest na poetyckim oksymoronie, co ma podkreślać niezwykłość wydarzeń związanych z narodzeniem Syna Bożego; śpiewana jest po dziś dzień w domach i świątyniach Polski), autora śpiewnika religijnego Pieśni pobożne (1792); w XIX w. Mizerna cicha T. Lenartowicza; w XX w. powstała „kolęda oświęcimska„ Nie było miejsca dla Ciebie. W ostatnich dwóch stuleciach można wykazać również liczne nawiązania do kolęd (czasami teksty te określano jako „ poezje bożonarodzeniową”) . Należy tu wymienić twórczość A. Mickiewicza, J. Słowackiego, Cz. Miłosza, K. K. Baczyńskiego, T. Gajcego, T. Nowaka, E. Brylla. Forma pastorałki była inspiracją dla T. Czyżewskiego i J. Harasymowicza. Powstały również liczne „okolicznościowe” kolędy-skargi, często będące przeróbką dawnych kolęd (kolędy patriotyczne, wśród których można wyróżnić kolędy powstańcze, socjalistyczne, okupacyjne, robotnicze czy strajkowe). Przykładem tego może być Kolęda stanu wojennego skomponowana w grudniu 1981 r. dla „przyjaciół Polaków” przez rosyjskiego poetę-banitę J. Brodskiego.