ROMANS

Romans (starofr.; ang. romance, fr. roman, niem. Roman)
Gatunek epicki obejmujący rozbudowany utwór narracyjny, prozaiczny lub wierszowany, zwykle o jednowątkowej fabule, bogatej w zawikłania sytuacyjne, intrygi, nieprawdopodobne zdarzenia i zbiegi okoliczności, najczęściej mający charakter awanturniczo-erotyczny.Początek tego gatunku przypada w literaturze europejskiej na ostatnią fazę epoki hellenistycznej (III-I w. p. n. e.). Romans grecki obejmował utwory prozaiczne o tematyce miłosnej i fantastyczno-podróżniczej. Opierał się on na stałym schemacie fabularnym: rozłąka kochanków, którzy odnajdują się szczęśliwie po licznych przygodach. Przypuszcza sie, że ten gatunek wyrósł z tradycji eposu homeryckiego (wzór Odysei), z prozy historiograficznej (jońskiej i hellenistycznej) która operowała elementami beletrystycznymi na szeroką skalę, a także z ćwiczeń retorycznych polegających na streszczaniu fabuł komedii, mimu oraz tragedii. Inne źródła literackie podają, że romans wyrósł z komedii nowej i sielanki, a według innej koncepcji jego źródłem były obiegowe wątki epiki orientalnej, w szczególności o charakterze baśniowo-awanturniczym.
Do najwybitniejszych dzieł romansu starogreckiego należą m. in. Romans o Ninosie i Semiramidzie (nieznany autor, II lub I w. p. n. e.), Historia Chajreasa i Kallirroe Charitona (I w. p. n. e.), Opowieści efeskie Ksenofonta z Efezu (I w. n. e.) czy też Dafnis i Chloe Longosa (III w. n.e.). W literaturze rzymskiej romans reprezentowały np. Satyryki Petroniusza (I w. n. e.) oraz Metamorfozy albo Złoty osioł Apulejusza z Madaury (II w. n. e.). Okres późnego średniowiecza przyniósł bujny rozwój romansu w literaturze zachodnioeuropejskiej i bizantyjskiej. Jego różnorodne formy wyrastały z wielu źródeł:
- z doświadczeń antycznej prozy narracyjnej;
- z orientalnej nowelistyki;
- z historiografii (kronika)
- wykorzystywano motywy z Biblii i hagiografii (hagiografia, legenda);
- wątki z anegdot biograficznych i facecji;
- z francuskich chansons de geste.
Średniowieczny romans europejski i jego różnorodne formy znalazły odbicie na polskim gruncie w XVI w., dzięki szerokiej skali adaptacji i przekładów utworów tego gatunku. Do najważniejszych wtenczas odmian romansu należały:
- r. pseudohistoryczne (aleksandreidy->Historia o żywocie i znamienitych sprawach Aleksandra Wielkiego, utwory nawołujące do wojny trojańskiej-> Historia trojańska);
- r. rycerski ( Historia o cesarzu Ottonie);
- r. dydaktyczny M. Rej Historia w Landzie);
- r. błazeński- jeden z podstawowych gatunków epickich literatury ludowo-mieszczańskiej( Żywot Ezopa Fryga Biernata z Lublina, Sowiźrzał);
- r. religijny wykorzystujący motywy z Biblii i hagiografii (Historia o świętym Józefie Patriarsze).
W literaturze europejskiej w XVI-XVII w. ukształtowały się formy romansu poprzedzające powstanie odmian powieściowych; romans rycerski utracił swoją żywotność (Amadis z Gauli został sparodiowany w Don Kichocie przez Cervantesa). Romans pasterski i łotrzykowski należał wtedy do najlepiej rozwiniętego typu romansu. W okresie baroku nastąpił rozkwit romansu dworskiego, a w szczególności ( w jego ramach) romansu heroiczno-miłosnego. Nawiązywał on do tradycji antycznej, a także do tak zwanej historii sekretnych, które wykorzystywały motywy zaczerpnięte z biografii znanych postaci historycznych. Uprawiano wtedy również roman wychowawczy. Wraz z licznymi starszymi formami romansu tworzyły one jedną z najbardziej popularnych dziedzin w piśmiennictwie polskim w epoce baroku oraz za czasów saskich.
W Polsce wyrosła rodzima twórczość romansowa, reprezentowana np. przez S. Twardowskiego (Nadobna Paskwalina) i W. Potockiego (Argenida). Było to połączenie elementów awanturniczych, erotycznych, pseudohistoryczne i fantastyczne z tendencjami alegorycznymi oraz moralizatorskimi. W XVIII w. romans uległ powoli degradacji, zszedł na margines lultury lit. W dobie oświecenia krytyka literacka i publicystyka walczyła z jego czytelniczą popularnością. Przez powstanie powieści społeczno-obyczajowej, psychologicznej, a także historycznej przyczyniło się do zepchnięcia romansu na peryferie piśmiennictwa. Jego konwencje pozostały jednak żywe do obecnych czasów w różnorodnej odmianie powieści popularnej, o tematyce miłosnej i sentymentalnym charakterze.

Romans pasterski (ang. pastoral novel, fr. roman pastoral )
Jest to dłuższy utwór epicki pisany prozą, przeplatany wierszami lirycznymi. Jego głównym tematem jest miłość wśród wyidealizowanych pasterzy lub rycerzy i księżniczek w pasterskim przebraniu. Miłość nadaje im z jednej strony ton lirycznej prostoty, a z drugiej jest źródłem komplikacji aktu opowiadania. Uczucie to jest zazwyczaj przedstawione jako sprzeczne z rozumem, ale nieuniknione i nieodparte. Przyczyny zewnętrzne mają wpływ na wydarzenia akcji miłosnej i nie wynikają z psychologii bohaterów. Za najwcześniejszy romans pasterski w Europie uważa się starożytny utwór Longosa Dafnis i Chloe. Wraz ze wskrzeszeniem poezji paserskiej w okresie renesansu pojawił się właściwy romans pasterski. Pierwszym jego zwiastunem był Ameto (1342) Boccaccia, jednak za właściwy jego początek uznaje się datę ukazania się Arkadii (1504) Sannazara. Proza przeplata się tutaj z eklogami, opowiadając o życiu i miłości pasterzy.

Romans pseudohistoryczny (ang. pseudohistorical romance)
W Polskim piśmiennictwie naukowym nazwa ta upowszechniła się od pierwszego 30 XX w. Objęto nią:
1) Dwie redakcje Historii o Aleksandrze Wielkim;
2) Historię trojańską;
3) Historię spraw Atyle;
4) Żywoty filozofów (spolszczone przez M. Bielskiego;
5) Historię o przygodzie żałosnej książęcia finlandzkiego Jana (M. Kromera).
Wcześniej te utwory staropolskie z XVI w. określano mianem romansów historycznych, bądź też powieściami historycznymi. Wyodrębnienie romansu pseudohistorycznego jako osobną grupę dokonano na podstawie kryteriów formalnych, lub też pochodzenia tekstów.

Romans łotrzykowski (ang. picaresque novel, fr. roman picaresque)
Jest to jedna z odmian romansu, która została ukształtowana w XVI w. w literaturze hiszpańskiej (hiszp. nazwa: novela picaresca). Obejmuje ona utwory, w których występuje ten sam typ bohatera. Był nim przebiegły złodziejaszek, zabijaka, włóczęga lub żebrak żyjący na marginesie życia społecznego, bądź pochodzący z nizin społecznych. Posługiwał się różnymi środkami: kłamstwem i przebiegłością, zręcznie oszukiwał, za nic mając obowiązujące normy moralne i konwencje obyczajowe, stawiał czoła najrozmaitszym przygodom. Pierwowzorem gatunku stał się anonimowy utwór Żywot łazika z Tormesu (1554). Charakterystyczny dla romansu łotrzykowskiego stał się awanturniczy charakter fabuły, bogactwo obserwacji społeczno-obyczajowych, elementy krytyki społecznej, niekiedy przechodzące w obraz satyryczny. Ukazywał nieprzydatność i niemożliwość stosowania ideałów etyki rycersko-szlacheckiej w zwykłym życiu. Wprowadzał elementy humoru, uzyskiwane także dzięki narracji w pierwszej osobie. Ciąg przygód epizodycznych pozbawiony był wewnętrznego związku.

Romans błazeński.
Jego odrębość polegała na wprowadzeniu postaci plebejusz jako bohatera. Odznaczał się on cechami tak jakby zaprzeczającymi feudalno-rycerskim ideałom osobowym. Odznaczał się brzydotą fizyczną , niskie pochodzenie społeczne ukrywają wartości wewnętrzne takie jak mądrość i spryt, które często wchodzą w konflikt z racjami opartymi na autorytecie i władzy. Był to wzór osobowy, charakterystyczny dla wczesnego Odrodzenia z jego wiarą w rozum i wiedzę (np. literatura sowizdrzalska).